Mediacje w postępowaniach podatkowych

Mediacja w prawie podatkowym stanowi jedną z tzw. „nie władczych” form załatwiania spraw podatkowych i jako taka nie jest znana dotychczas polskiemu prawu podatkowemu.

O mediacji w sporach gospodarczych pisano już wiele, o mediacji z sektorem publicznym też jest ostatnio nieco głośniej. Mniej znane i zupełnie nie stosowane do tej pory w Polsce są mediacje w postępowaniach podatkowych. Na istotność zastosowania tej alternatywnej dla sądu metody rozwiązywania sporów pomiędzy przedsiębiorcami w obszarze podatków zwrócono między innymi uwagę w rekomendacjach stworzonych przez Brytyjsko-Polską Izbę Handlową, a przygotowanych na podstawie wymiany dobrych praktyk z ekspertami z Wielkiej Brytanii oraz szerokiej praktyki biznesowej i podatkowej jej firm członkowskich. 

Brytyjsko-Polska Izba Handlowa zebrała najważniejsze rekomendacje w zakresie systemu podatkowego i interakcji organów podatkowych z podatnikami i wśród rekomendacji, które są zupełnie nowe dla polskiej praktyki i otoczenia prawnego jest wzmocnienie instytucji mediacji w obszarze podatków. 

We wspomnianych rekomendacjach podnosi się, iż konieczne jest opracowanie wewnętrznych zasad stosowania mediacji dla administracji skarbowej i włączenie systemu zachęt do ich stosowania. Ponadto wskazuje się także na konieczność zwolnienia z odpowiedzialności urzędnika, który zastosował mediacje na wzór przepisu dotyczącego ugód w postępowaniu cywilnym. Opracowując cytowane rekomendacje ustalono na podstawie danych z instytucji zajmującej się poborem podatków HM Revenue&Customs HMRC (dokumentu Annual Report and Accounts 2017-2018), że w Wielkiej Brytanii odnotowano 62% wzrost poboru spornych podatków w wyniku zastosowania mediacji. Badane lata fiskalne to 2017 – 2018 do 2016 – 2017. 

Przytoczone badania instytucji zajmującej się poborem podatków w Wielkiej Brytanii jednoznacznie wskazują, iż zastosowanie mediacji w tym obszarze działalności państwa może wiązać się z realną korzyścią dla budżetu państwa. 

Czy to dobre rozwiązanie dla Polski?

Należy przy tym zwrócić uwagę, iż także w Polsce mamy projekt zmian Ordynacji Podatkowej z dnia 4 lipca 2018 r., gdzie w uzasadnieniu podkreśla się, że mediacja zostaje ustanowiona jako mechanizm procesowy ułatwiający komunikację między organem podatkowym a zobowiązanym, a nie jest to mechanizm merytorycznego rozstrzygania sporów.

Tego rodzaju rozwiązanie zastosowane w projekcie ustawy o zmianie Ordynacji Podatkowej wprowadzone do rozdziału 11 ustawy (w artykułach od 383 do 399) to de facto wspomagane negocjacje pomiędzy organem podatkowym a podatnikiem jako stroną postępowania. Tak więc także w Polsce możemy spodziewać się wprowadzenia instytucji mediacji do postępowania administracyjnego mającego za przedmiot zobowiązania podatkowe. 

Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, mediacja ta została ukształtowana z poszanowaniem zasady dobrowolności, bezstronności, neutralności oraz poufności. Wszczęcie procedury mediacji jest zaś dopuszczalne na każdym etapie postępowania podatkowego.

Zakres postępowania mediacyjnego, określony w projekcie ustawy przewiduje, że mediacja może być prowadzona w przypadkach, w których może zostać zawarta umowa podatkowa. Tak więc celem mediacji jest doprowadzenie do zawarcia umowy podatkowej, która to umowa również stanowi nową instytucję wprowadzoną w projekcie ustawy w rozdziale 10. 

W polskich rozwiązaniach dotyczących mediacji w podatkach zastosowano między innymi termin zakończenia mediacji, który nie może przekraczać dwóch miesięcy od dnia wydania postanowienia o skierowaniu sprawy do mediacji. Na wniosek mediatora zaś i za zgodą strony organ podatkowy w formie postanowienia może przedłużyć termin na czas niezbędny do zakończenia mediacji.

Termin ten, podobnie jak w procesie cywilnym, nie będzie wliczany do terminu załatwienia sprawy. Mediację taką, co do zasady, będzie mógł prowadzić mediator wpisany na listę mediatorów, którą prowadzić będzie szef Krajowej Administracji Skarbowej. Mediatorem będzie także Rzecznik Praw Podatnika. 

Regulacja nowelizacji ordynacji podatkowej przewiduje także szereg dalszych szczegółowych rozwiązań dotyczących prowadzenia mediacji w podatkach, które to znane są między innymi mediacji gospodarczej, przewidzianej dla spraw prowadzonych w zwykłym postępowaniu gospodarczym. 

W uzasadnieniu projektu ustawy wskazuje się, że mediacja podatkowa może przyjąć postać mediacji facylitatywnej, czyli klasycznej wspomaganej, gdzie rolą mediatora jest wyłącznie ułatwianie porozumienia między stronami, to jest mediator nie proponuje ani nie sugeruje rozwiązania, nie musi zatem posiadać wiedzy merytorycznej w zakresie przedmiotu sprawy. Mediacja opisana projektem ustawy Ordynacja Podatkowa może być jednak zbliżona do mediacji ewaluatywnej, to jest  ocennej,  w której mediator wyposażony w specjalistyczną wiedzę może sugerować stronom rozwiązanie sporu. 

Decyzja o zawarciu umowy podatkowej, która ma kończyć proces mediacji, zawsze pozostaje decyzją strony i organu podatkowego. Rozwiązanie proponowane przez projekt ustawy Ordynacja podatkowa wychodzi więc naprzeciw rekomendacjom sformułowanym przez polsko-brytyjską grupę ekspertów, skupionych wokół Brytyjsko-Polskiej Izby Handlowej. Jest oczywiście uzasadniona także racjami społecznymi oraz odpowiada wartościom leżącym u podstaw relacji zobowiązanych z organami podatkowymi w demokratycznym państwie prawa.

Wejście w życie przepisów ordynacji podatkowej przewidziano na dzień 1 stycznia 2020 r. i od tego też dnia będzie można stosować mediacje w podatkach. Czy ta instytucja zafunkcjonuje w praktyce, pokaże nam przyszłość. Tym niemniej należy pozytywnie ocenić wprowadzanie mediacji w coraz to szersze zastosowania w sprawach spornych w różnych obszarach działalności przedsiębiorców.